Të drejtat e grave mbeten një nga sfidat kryesore për zhvillimin e shoqërisë së Kosovës, veçanërisht sa i përket të drejtës së tyre për të trashëguar pronë dhe për të marrë pjesë në mënyrë të barabartë në ekonomi. Si dikush që ka një përvojë dhjetëvjeçare në kryerjen e punës në terren dhe kërkimeve sociale në kontakt të drejtpërdrejtë me gratë rome në Kosovë, vazhdimisht pyes veten: Pse gratë rome nuk konsiderohen kontribuese të rëndësishme ekonomike dhe politike në shoqërinë e Kosovës?
Përgjigjja mund të gjendet në një kombinim të analfabetizmit, mentalitetit patriarkal, çështjeve të të drejtave pronësore dhe formave të ndryshme të dhunës kundër grave. Gratë rome në veçanti përballen me një betejë të vështirë në përpjekjet e tyre të përditshme për të njohur dhe ushtruar të drejtat e tyre. Realiteti i tyre është i mbushur me tradita kulturore, diskriminim sistematik dhe mungesë të zbatimit të duhur të politikave.
Për të kuptuar më mirë ekzistencën e përditshme të grave rome në Kosovë, kujtova punën teorike të Judith Butler në “Jeta e Pasigurt” ku ky studiues legjendar i studimeve gjinore shtron pyetje kritike: Kush llogaritet si njeri? Jeta e kujt llogaritet si jetë? Në të njëjtën kohë, Edward W. Said argumenton në esenë e tij “Kujtesa, Pabarazia dhe Fuqia: Palestina dhe Universaliteti i të Drejtave të Njeriut” se “nuk mund të merresh me Tjetrin pa një njohuri të thellë të kulturës, shoqërisë dhe historisë së tij apo të saj.” Sipas mendimit tim, pozita aktuale e grave rome në Kosovë nuk është asgjë e re, por një vazhdimësi e neglizhencës historike dhe barrierave strukturore, kryesisht në posedimin e njohurive si një mjet fuqie. Jetët e tyre të përditshme nuk vlerësohen në mënyrë të barabartë, duke i penguar ato nga kontributi në ekonomi dhe pjesëmarrja në vendimmarrjet politike si qytetare aktive.
Dhuna ndaj grave rome nuk është gjithmonë fizike; ajo shpesh manifestohet si pabarazi politike, e rrënjosur përmes ligjeve, traditave dhe zakoneve. Pavarësisht mbrojtjeve ligjore, praktika kulturore e “kanunit,” e cila u mohon grave të drejtën për të trashëguar pronë, vazhdon të ekzistojë. Kjo injorancë dhe përdorimi i vazhdueshëm i zakoneve të vjetra i pengojnë gratë rome të kërkojnë të drejtat e tyre.
Ndërhyrjet sporadike të komunitetit ndërkombëtar që nga viti 1999 nuk kanë sjellë ndryshime të rëndësishme. Gratë rome shpesh e gjejnë veten të përdorura si pika të dhënash për kërkime më shumë sesa si pjesëmarrëse aktive në fuqizimin e tyre. Premtimi i përmirësimit nga vizitat ndërkombëtare shpesh çon në zhgënjim, duke i lënë këto gra në një gjendje të vazhdueshme shprese dhe dëshpërimi.
Është e domosdoshme të kuptojmë se gratë rome janë eksperte të jetës dhe nevojave të tyre. Zërat e tyre duhet të jenë në qendër të çdo përpjekjeje për të adresuar margjinalizimin e tyre. Fuqizimi ekonomik është thelbësor, jo vetëm për gratë individuale, por për stabilitetin dhe zhvillimin e gjithë komunitetit.
Ndërsa ka pasur disa përpjekje, si vendosja e kuotave për përfaqësimin e grave në institucionet politike, zbatimi ka qenë i paqëndrueshëm. Ndryshimi i vërtetë kërkon më shumë se gjeste simbolike; kërkon një angazhim për të shembur barrierat strukturore që përjetësojnë pabarazinë.
Në vend të përfundimit, i bëj thirrje të gjithëve të njohin dhe të kuptojnë luftën e grave rome, njerëzinë e tyre dhe punën e tyre të lodhshme për të krijuar një shoqëri ku ato mund të zhvillohen si të barabarta. Duhet të veprojmë tani për të parandaluar që një brez tjetër i grave rome të jetojë dhe të vdesë në heshtje.
Butler, J. (2006). “Jeta e Pasigurt: Fuqitë e Vajit dhe Dhunës.” Londër: Verso, fq. 20. Said, E. (2004). “Kujtesa, Pabarazia dhe Fuqia: Palestina dhe Universaliteti i të Drejtave të Njeriut,” fq. 18.